आकाशमा सानो चरा - ठुलो खतरा

काठमाडौ विमानस्थलबाट सीता एयरको डोर्नियर विमान लुक्ला उड्ने तयारीमा थियो । विमानमा १६ यात्रु थिए । मौसमका दृष्टिले सहज अवस्था नै थियो । उडान सुरू हुनैलाग्दा पाइलटले ककपिट बाहिर चरा देखे । बाहिर देखिएको चरा कालो चिल थियो । पाइलट र को–पाइलट दुवैले त्यो चिललाई ध्यानपूर्वक हेर्दै जहाजको गति बढाए । सुरूका केही सेकेन्ड उनीहरुले त्यो चरा हटेको जस्तो महसुस गरे । 
विमानले वेगमा उडान सुरू गर्दैगर्दा दाया“ इन्जिनले एक्कासि समस्या सामना गरयो । इन्जिनमा चरा ठोक्किसकेको रहेछ । विमानको गति घट्न थाल्यो । ककपिटमा जहाजको उचाइ नबढेर ‘स्टल वार्निङ’ (खस्ने सङ्केत) को चेतावनी घन्टी बज्यो । जहाज धावनमार्गभन्दा ३० मिटर उचाइ माथि उक्लिन सकेन । त्यो विमानले १४ सेकेन्डसम्म मात्रै स्थिर उडान गरयो । गति र उचाइमा वृद्धि नभएको देखिएपछि काठमाडौ“ टावरबाट हेरिरहेका एयर ट्राफिक कन्ट्रोलरले ‘केही टेक्निकल भएको हो ?’ भनेर भीएचएफ सेटबाट सोधे । ‘चरा ठोक्कियो,’ पाइलटले जवाफ दिए । लोड अनुसार जहाजको इन्जिनले पनि शक्ति पैदा गर्न सकेन । 
जहाजले नियन्त्रण गुमाउदै कोटेश्वरतर्फको रनवेको अन्तिम विन्दुबाट ४ सय ४० मिटर टाढा दक्षिणपूर्वस्थित मनहरा खोलाको किनारको खाली जमिनमा दुर्घटना बेहो¥यो । धनजन सबै मनहरा खोलामा सकियो । 
यो २०६९ असोज १२ गतेको घटना हो । नेपालमा त्यस ताकासम्म भएका ७७ वटा हवाई दुर्घटनामध्ये यो यस्तो घटना थियो, जसले नेपाललाई लगत्तै अर्को वर्ष (सन् २०१३) देखि युरोपियन युनियनको कालोसूचीमा सूचीकृत गराउन बल पु¥यायो । जुन आजसम्म कायमै छ । 
चराको कारण ठुलो क्षति पु‍रयाएको यो घटना नेपालका लागि ज्यादै दुखदायीमध्येको एक भएको सीता एयरका तत्कालीन सञ्चालक फिजुनाथ नेपाली सम्झछन् । 
जहाज र चराबीचको टक्कर (बर्ड स्ट्राइक) धेरै देशहरुमा गम्भीर दुर्घटनाका कारण भएका छन् । सन् १९६० मा अमेरिकाको बोस्टनमा इस्टर्न एयरलाइन्सको लकहिड इलेक्ट्रामा चराको ठुलो झुन्डमा पसेपछि चारमध्ये तीनवटा इन्जिन बिग्रिए । विमान समुन्द्री खाडीमा खस्यो । ७२ मध्ये ६२ जनाको ज्यान गयो । यो अमेरिकाको व्यावसायिक उडान इतिहासकै चरासँग ठोक्किएर भएको सबैभन्दा ठुलो दुर्घटना मानिन्छ । यो घटना भएको दुई वर्षपछि अमेरिकामै युनाइटेड एयरलाइन्सको जहाज मेरिल्यान्डमा उडानका क्रममा हाँसको झुन्डमा ठोक्कियो । विमान दुर्घटनाग्रस्त हुँदा सबै १७ जनाको मृत्यु भयो । 
अमेरिकी आकाशमा उड्ने सैनिक÷गैरसैनिक सबै उडानको सुरक्षा नियमन गर्ने फेडरल एभिएसन एडमिनिस्ट्रेसन (एफएए) का अनुसार, अमेरिकामा हरेक दिन पाइलटहरुले चरासँगको टक्करको सामना गर्छन् । एफएएले सन् १९८८ देिख २०२३ सम्म विश्वभर चरासँग जहाज ठोक्किँदा भएका घटनमा परेर ३ सय ५० जहाज नष्ट भएको र ४ सय ९१ व्यक्तिको मृत्यु भएको जनाएको छ । यसमा १ सय २६ विमान अमेरिकाको स्वामित्वमा रहेका विमान कम्पनीका छन् । जसमा ७६ व्यक्तिको मृत्यु भएको थियो । 
२००९ जनवरी १५ मा न्युयोर्कमा भएको एक चर्चित विमान दुर्घटना उड्डयन इतिहासमा अद्वितीय उदाहरणका रुपमा रह््यो । युएस एयरवेजको विमान टेकअफको केही मिनेटमै क्यानाडियन हाँसको झुन्डसँग ठोक्कियो । जसका कारण विमानका दुवै इन्जिन बन्द भए । यस्तो सङ्कटपूर्ण अवस्थामा कप्तान चेस्ली सलेनबर्गरले तत्काल निर्णय लिएर विमानलाई हडसन नदीमा आपतकालीन अवतरण गराए । अवतरणको समयमा विमानमा १ सय ५० भन्दा बढी यात्रु थिए । कप्तानको विशेषज्ञता र चालकदलको संयमका कारण सबै यात्रुहरु सुरक्षित रुपमै विमानबाट बाहिर निकाल्न उद्धाकर्मी सफल भए । नदीमा भएको विमान अवतरण विश्वभर ‘मिराकल अन द हडसन’ भनेर चर्चित छ । 
जहाजको तत्कालीन गतिका आधारमा चराले इन्जिन वा विमानको संरचनामा पार्ने असर निर्धारण हुन्छ । जब आकाशमा जहाज धेरै छिटो उडिरहेको हुन्छ, त्यसको गति र तौलले मिलेर ठुलो ऊर्जा (काइनेटिक इनर्जी) उत्पादन गर्दछ भन्छन् वरिष्ठ एयर ट्राफिक कन्ट्रोलर (एटीसी) ज्ञानेन्द्र भुल । ‘सोचौ“, एउटा सानो चरा जहाजसँग ठोक्कियो भने के हुन्छ ?’ प्राधिकरणका उपनिर्देशक भुलले भने, ‘चरा त सानो तौलको हुन्छ तर जहाजको गति धेरै छिटो हुन्छ । त्यसैले जहाजको ठुलो गति र तौलले गर्दा ठोक्किनेमा धेरै ऊर्जा उत्पन्न हुन्छ । यो ऊर्जा धेरै भएकोले सानो चराले पनि जहाजको नाक, पङ्खा, इन्जिन वा अरु सतहमा ठुलो क्षति पु‍¥याउन सक्छ ।’
सीता एयरको विमान दुर्घटनाको अनुसन्धानपछि काठमाडौ“सहित देशभरका विमानस्थल वरिपरिका क्षेत्रबाट चराहरुलाई टाढा राख्न चरा नियन्त्रण कार्यक्रम लागु गर्नुपर्ने लगायतका सुझाब दुर्घटना जा“च आयोगले दिएको थियो ।
त्यस्तै विमानस्थल वरिपरि फोहोर व्यवस्थापन हुनुपर्ने, विमानस्थल वरिपरि खुला वधशाला तथा मासु पसल राख्न नपाइने, नदी किनार सफा राख्नुपर्ने र चराहरुको गतिविधि कम गर्ने उपायहरु लागु गर्न स्थानीय निकाय र विमानस्थल कार्यालयहरुलाई सिफारिस गरियो । तर, नेपालका विमानस्थलमा मान्छे हराउने जङ्गल धावनमार्गभित्र छन् । चरामात्रै होइन, वन्यजन्तु पनि विमानस्थलभित्रका झाडीमा हराउछन् । 
प्राधिकरणका अनुसार विमानस्थलमा विमानसँग ठोक्किने चराहरुमा हुचिल, सारस, चिल, सुगा, भगेरालगायतका मध्यम र साना आकारका दर्जनौ“ प्रजाति छन् । चराका गतिविधि बढी हुने विमानस्थलमा काठमाडौ“, पोखरा, विराटनगर, जनकपुर, भद्रपुर, नेपालगन्ज र भैरहवा मुख्य छन् । 
यस्तै, वन्यजन्तुसँग विमानको टकराब सन् २०२४ मा ७ पटक भएका छन् । विमानले धावनमार्गमा बाँदर, स्याल, कुकुर र नीलगाईलाई ठक्कर दिएका थिए । यस्ता घटना प्रायः रनवे नजिकै भएका थिए । 
नेपालमा चराको टकराब सबैभन्दा धेरै उडान भर्ने र अवतरणका क्रममा हुने गरेका छन् । सन् २०२४ मा टेकअफमा ४५ र अवतरणका क्रममा २७ पटक चरा ठोक्किएका थिए । सन् २०१८ देखि २०२३ सम्म नेपालमा विमानसँग चराको टकराब लगातार बढ्दो क्रममा रहेको सेफ्टी प्रतिवेदन–२०२३ मा देखिन्छ । 
जेठ अन्तिमदेखि मध्यसाउनसम्म बुद्ध एयरका एटीआर विमानले उडान र अवतरणका क्रममा ९ वटा घटना सामाना गरयो । साँझपख जनकपुरमा चरासँग ठक्कराब बेहोर्दा दुइटा इन्जिनको प्रोपेलर क्षतिग्रस्त भए । करोडौ“ रूपैयाँ बराबरको क्षति बेहोर्नु परेको प्राधिकरणलाई बुझाइएको विवरणमा उल्लेख छ । 
धावनमार्गमा स्याल देखिएपछि जनकपुरमा जहाज अवतरण हुन नसकेर एउटा उडान काठमाडौ“ नै फर्कियो । भद्रपुरमा अवतरणका क्रममा चराको झुन्ड देखिएपछि ओभरसुट गर्नुप¥यो । बेलाबेला जहाजहरु गन्तव्यमा पुग्न नसक्नु, अवतरण गर्नै लाग्दा ओभरसुट गर्नु वा पहिलेकै गन्तव्यमा फर्किनुमा चरा तथा वन्यजन्तुका गतिविधि पनि कारण भइदिन्छन् । वर्षायाममा रनवे वरिपरि घँस र झाडी मापदण्ड अनुसार कटान नगर्दा किरा अनि चराका गतिविधि बढ्ने गर्छ । चरा ठोक्किएपछि जहाजलाई पूर्ण परीक्षण र मर्मतसम्भार गर्नुपर्छ । जसले उडानमा ढिलाइ वा रद्द हुन जान्छ । 
‘चराको गतिविधि प्रायः विमानस्थल वरिपरिकै क्षेत्रमा बढी हुने भएकाले टेकअफ र ल्यान्डिङका बेला पाइलट र एयरपोर्ट व्यवस्थापन दुबै सचेत रहन जरूरी देखिन्छ,’ डिभिजनका एक प्रवन्धकले भने । प्राधिकरणले रनवे नजिकै चराको आवास व्यवस्थापन गर्न बर्ड–स्केयरिङ प्रविधि र वातावरणीय नियन्त्रणमार्फत् जोखिम कम गराउने उपाय अवलम्बन गर्दै आइरहेको उनले बताए । 
चराका कारण जहाजलाई उडान र अवतरणमा अवरोध हुने घटना वृद्धिका कारण नागरिक उड्डयन प्राधिकरणले २०८२/८३ को बजेटमा करिब साढे ४ करोड रूपैयाँ विनियोजन गरेको छ । ‘वन्यजन्तु तथा चराचुरुङ्गी नियन्त्रणका लागि यस वर्ष सबैभन्दा धेरै बजेट काठमाडौ“ विमानस्थललाई ४ करोड रूपैयाँ विनियोजन गरिएको छ,’ प्राधिकरणका सहप्रवक्ता भुलले भने,‘ त्यस्तै भैरहवा विमानस्थलका लागि २० लाख, पोखराका लागि ३ लाख, नेपालगन्जका लागि १ लाख र बाँकी अरु विमानस्थलमा भइपरी आउने वन्यजन्तु तथा चरा नियन्त्रणका लागि आवश्यकताका आधारमा २५ लाख रूपैयाँ विनियोजन भएको छ ।’

चरालाई पुरै रोक्न सकिँदैन, गतिविधि घटाउन सकिन्छ

ज्ञानेन्द्र भुल, सहप्रवक्ता, नेपाल नागरिक उड्डयन प्राधिकरण

विमानस्थल वरिपरि चराहरु किन आकर्षित हुन्छन् ? 
काठमाडौ“लगायत सहरी क्षेत्रका विमानस्थल वरिपरि चराचुरूङ्गी आकर्षित हुने मुख्य दुइटा कारण छन् । एउटा, उनीहरुका लागि सहजै हरियालीमा किरा, फट्याङग्रा, गड्यौलालगायतका खानेकुरा पाइने । अर्को, सुरक्षित बासस्थान । घरैघरको जङ्गल भइसकेको काठमाडौ“ सहरमा ठुलो हरियाली क्षेत्र ७ हजार रोपनीमा फैलिएको त्रिभुवन अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थल भइदिएको छ । बागमती र मनहरा नदी यसैको सिमानाबाट बग्छन् । चराहरुसँग नदीको गहिरो सम्बन्ध गाँसिएको छ । नदी पनि चराहरुको आहारा र बासस्थानको स्रोत हो । नदीहरु चरा ओहोरदोहोर गर्ने मार्ग पनि हुन् । 

विमानस्थल क्षेत्रलाई चरा आउनै नदिने बनाउन सकिन्छ ?
यो केवल सिद्धान्तमा मात्र सम्भव छ । चरालाई पुरै रोक्न सकिँदैन । किनकि उनीहरु पानी र खाना पाइने ठाउ खोज्दै आइहाल्छन् । त्यसैले विमानस्थलमा चरा आउनै नदिने होइन, उनीहरुको गतिविधि कम गर्ने उपाय मात्र अपनाउन सकिन्छ ।

वायुयान चरासँग ठोक्किँदा विमान कम्पनीलाई क्षतिपूर्ति दिने व्यवस्था नेपालमा छ ?
नेपालमा यस्तो कुनै विशेष क्षतिपूर्ति दिने व्यवस्था छैन । चरासँग ठोक्किँदा छुट्टै बिमा वा क्षतिपूर्ति पाइने व्यवस्था छैन । तर, चराको गतिविधि कम गर्नका लागि केही उपाय भने विमानस्थलले अपनाउछन् । विमानस्थल वरिपरि चरा धपाउन ग्यास क्यानन प्रयोग गरिन्छ । आवश्यक परे सिकारी परिचालन गरिन्छ ।

नेपालमा विमानस्थल क्षेत्रमा चराचुरूङ्गी नियन्त्रण गर्ने आधिकारिक निकाय कुन हो ? कसरी नियन्त्रण गर्छ ? 
नागरिक प्राधिकरण उड्डयन ऐन २०५३ अनुसार, हरेक विमानस्थलको सञ्चालन र सुरक्षासम्बन्धी काम सोही विमानस्थलले गर्ने व्यवस्था छ । एरोड्रममा सबैभन्दा प्रभावकारी चराहरुको बास नियन्त्रण उपाय भनेको घासे क्षेत्रको व्यवस्थापन हो । त्यहाँ १५–२० सेन्टीमिटर भन्दा सानो र ४० सेन्टीमिटरभन्दा अग्लो घास राख्नु हुदैन । नेपालमा पर्यटन सचिवको अध्यक्षतामा राष्ट्रिय चरा नियन्त्रण समिति पनि छ । यसले अन्तर्राष्ट्रिय मापदण्ड अनुसार नीतिगत मार्गदर्शन गर्नुपर्छ । त्यस्तै नागरिक उड्डयन नियमावलीले विमानस्थलको ३ किलोमिटर वरिपरि वधशाला स्थापना गर्न निषेध गरेको छ ।